سیستم ایمنی با عملکرد طبیعی از ورود میکروب‌ها به بدن جلوگیری می‌کند و آنها را از بین می‌برد یا در صورت ورود، آسیب‌شان به بدن را محدود می‌کند. خواب کافی، ورزش و فعالیت، مصرف غذاهای سالم، داشتن وزن مناسب، کنترل استرس و سایر عادات سالم به داشتن سیستم ایمنی سالم کمک می‌کنند.
سیستم ایمنی چیست؟
سیستم ایمنی بدن شبکه بزرگی از اعضا، گلبول‌های سفید خون، پروتئین‌ها (شامل آنتی‌بادی‌ها) و مواد شیمیایی است. این مجموعه با هم کار می‌کنند تا از ما در برابر مهاجمان خارجی (شامل باکتری‌ها، ویروس‌ها، انگل‌ها و قارچ‌ها) که باعث عفونت و بیماری می‌شوند، محافظت کند.
سیستم ایمنی چگونه کار می‌کند و چه کارهایی انجام می‌دهد؟
سیستم ایمنی بدن سخت کار می‌کند تا ما را سالم نگه دارد. وظیفه این سیستم دور نگه داشتن میکروب‌ها از بدن و از بین بردن آنها و یا محدود کردن آسیب در صورت ورود آنها به بدن است.
زمانی که سیستم ایمنی به خوبی کار کند:
وقتی سیستم ایمنی به خوبی کار کند، توانایی تشخیص سلول‌های خودی بدن از سلول‌ها یا عوامل بیگانه را خواهد داشت. همین افتراق باعث فعال شدن سیستم ایمنی، حمله به میکروب‌های مهاجم خارجی و از بین بردن آنها می‌شود. سیستم ایمنی بدن ما پس از اینکه در معرض میکروب‌ها قرار می‌گیرد، در مورد میکروب‌ها می‌آموزد و آنتی‌بادی‌هایی تولید می‌کند تا از ما در برابر میکروب‌های خاص محافظت کند. نمونه‌ای از این مفهوم زمانی رخ می‌دهد که ما واکسینه می‌شویم. سیستم ایمنی بدن آنتی‌بادی‌هایی را علیه سلول‌های خارجی موجود در واکسن می‌سازد و اگر در آینده در معرض میکروب‌های واکسن قرار بگیریم، به سرعت این سلول‌های خارجی را به خاطر می‌آورد و آنها را از بین می‌برد. گاهی اوقات پزشک تشخیص می‌دهد که برای کمک به سیستم ایمنی در مبارزه با باکتری‌ها، آنتی‌بیوتیک تجویز کند.
باید بدانیم که آنتی‌بیوتیک‌ها فقط باکتری‌های خاصی را از بین می‌برند و بر ویروس‌ها موثر نیستند.
زمانی که سیستم ایمنی به درستی کار نکند:
زمانی که سیستم ایمنی نتواند با موفقیت عامل مهاجم را از بین ببرد، عفونت ایجاد می‌شود.
همچنین، گاهی اوقات سیستم ایمنی زمانی فعال می‌شود که عامل مهاجمی وجود ندارد یا با وجود از بین رفتن عامل مهاجم، فعالیت خود را متوقف نمی‌کند. چنین وضعیتی منجر به مشکلاتی مانند بیماری‌های خودایمنی و واکنش‌های آلرژیک می‌شود.
سیستم ایمنی بدن از چه بخش‌هایی تشکیل شده است؟
سیستم ایمنی بدن از مجموعه‌ای پیچیده از سلول‌ها و اعضا ساخته شده است. همه این اجزا با هم کار می‌کنند تا از ما در برابر میکروب‌ها محافظت کرده و در صورت ابتلا به بیماری به بهبودی ما کمک کنند. بخش‌های اصلی سیستم ایمنی بدن عبارتند از:
گلبول‌های سفید: این سلول‌ها مانند یک ارتش منسجم در برابر میکروب‌های آسیب‌رسان عمل می‌کنند و با از بین بردن آنها به حفظ سلامت ما کمک می‌کنند.
گلبول‌های سفید خون بخش مهمی از سیستم ایمنی بدن هستند و انواع مختلفی دارند. هر یک از انواع این سلول‌ها یا در جریان خون در سراسر بدن گردش می‌کنند یا در بافت خاصی مستقرند و منتظرند تا عوامل بیماری‌زا را از بین ببرند. هر نوع سلول ماموریت خاصی در سیستم دفاعی بدن ما دارد و هر کدام روش متفاوتی برای تشخیص عامل بیماری‌زا، برقراری ارتباط با سایر سلول‌های سیستم دفاعی و انجام وظایف خود دارند.
گره‌های لنفاوی: این گره‌های کوچک میکروب‌ها را فیلتر کرده و از بین می‌برند تا نتوانند به سایر قسمت‌های بدن بروند و ما را بیمار کنند. این گره‌ها همچنین بخشی از سیستم لنفاوی بدن هستند. گره‌های لنفاوی حاوی سلول‌های ایمنی هستند که مهاجمان خارجی وارد شده به بدن را تجزیه و تحلیل می‌کنند. سپس سبب فعالیت، تکثیر و ارسال لنفوسیت‌ها (یکی از انواع گلبول‌های سفید) برای مبارزه با عامل مهاجم می‌شوند. در بدن ما صدها گره لنفاوی وجود دارد، از جمله در گردن، زیر بغل و کشاله ران. متورم و حساس شدن گره‌های لنفاوی نشانه‌ای از مبارزه بدن با عفونت است.
طحال: طحال محل ذخیره گلبول‌های سفید است. همچنین طحال خون را فیلتر می‌کند و گلبول‌های قرمز قدیمی و آسیب‌دیده را از بین می‌برد.
لوزه‌ها و آدنوئیدها: لوزه‌ها و آدنوئیدها در گلو و مجرای بینی قرار دارند و می‌توانند مهاجمان خارجی (مثل باکتری‌ها یا ویروس‌ها) را به محض ورود به بدن به دام بیندازند. در این قسمت‌ها، سلول‌های ایمنی مستقر هستند که برای محافظت از ما در برابر مهاجمان خارجی که باعث عفونت گلو و ریه می‌شوند، آنتی بادی تولید می‌کنند.
تیموس: این عضو کوچک در بالای قفسه سینه در زیر استخوان جناق به بلوغ انواع خاصی از گلبول‌های سفید خون کمک می‌کند. این سلول‌ها در تیموس یاد می‌گیرند که یک عامل مهاجم را بشناسند و به خاطر بسپارند تا در صورت مواجهه مجدد، به سرعت حمله و آن را از بین ببرند.
مغز استخوان: سلول‌های بنیادی در مغز استخوان به گلبول‌های قرمز، پلاکت‌ها و انواع گلبول‌های سفید و سلول‌های دفاعی تبدیل می‌شوند. مغز استخوان هر روز میلیاردها سلول خونی جدید می‌سازد و آنها را وارد جریان خون می‌کند.
پوست، غشاهای مخاطی و سایر سلول‌های دفاعی خط اول: پوست اولین خط دفاعی در پیشگیری و از بین بردن میکروب‌ها قبل از ورود به بدن است. غشاهای مخاطی مجاری تنفسی، گوارشی، ادراری و تناسلی را پوشانده‌اند. این غشاها با ترشح مخاط باعث روان و مرطوب شدن سطوح می‌شوند. میکروب‌ها در مجرای تنفسی به مخاط می‌چسبند و سپس توسط ساختارهای مو مانند به نام مژک از مجاری تنفسی خارج می‌شوند. آنزیم‌های موجود در عرق، اشک، بزاق و غشاهای مخاطی و همچنین ترشحات واژن همگی از بدن دفاع کرده و میکروب‌ها از بین می‌برند.
معده و روده: اسید معده بسیاری از باکتری‌ها را بلافاصله پس از ورود به بدن از بین می‌برد. همچنین باکتری‌های مفیدی که در روده‌های ما مستقر هستند، باکتری‌های مضر را از بین می‌برند.
چه شرایط و اختلالاتی بر سیستم ایمنی بدن تأثیر می‌گذارد؟
بسیاری از کمبودها و اختلالات می‌توانند به سیستم ایمنی بدن آسیب بزنند یا عملکرد آن را مختل کنند. مصرف برخی داروها مبارزه با عفونت را برای بدن دشوارتر می‌کنند. برخی از بیماری‌ها باعث می‌شوند که سیستم ایمنی به سلول‌های سالم بدن حمله کند یا محافظت از ما در برابر میکروب‌های آسیب‌رسان را برای سیستم ایمنی سخت کنند.
آلرژی: به واکنش بیش از حد سیستم ایمنی بدن به یک ماده بی‌ضرر (مانند غذا یا گرده گل) گفته می‌شود. بدن ما با ترشح هیستامین، با محرک‌های آلرژی مبارزه می‌کند. شدت یک واکنش آلرژیک می‌تواند از خفیف (عطسه یا گرفتگی بینی) تا شدید (مشکلات تنفسی و حتی مرگ) متغیر باشد.
اختلالات خود ایمنی: این اختلالات زمانی رخ می‌دهند که سیستم ایمنی به اشتباه به سلول‌های سالم بدن حمله می‌کنند. لوپوس، دیابت نوع یک و آرتریت روماتوئید نمونه‌هایی از بیماری‌های خودایمنی رایج هستند.
اختلالات نقص ایمنی اولیه: این اختلالات ارثی، انواع مختلفی دارند و مانع از عملکرد طبیعی سیستم ایمنی بدن می‌شوند.
عفونت‌ها: HIV عفونت شناخته شده‌ای است که سیستم ایمنی را تضعیف می‌کند و می‌تواند منجر به بیماری جدی شود.
سرطان: انواع خاصی از سرطان (مانند لوسمی، لنفوم و میلوما) مستقیماً بر سیستم ایمنی بدن تأثیر می‌گذارند. این سرطان‌ها زمانی رخ می‌دهند که سلول‌های ایمنی به طور غیرقابل‌کنترلی زیاد شوند.
سپسیس: سپسیس پاسخ شدید سیستم ایمنی به عفونت است. این پاسخ باعث ایجاد التهاب گسترده در بدن و آبشاری از رویدادها می‌شود که می‌توانند به آسیب یا نارسایی ارگان‌های بدن و حتی مرگ ختم شوند.
داروها: برخی داروها، مانند کورتیکواستروئیدها و داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی که برای افراد دریافت‌کننده پیوند تجویز می‌شوند، می‌توانند سیستم ایمنی بدن را تضعیف کنند و خطر ابتلا به عفونت و بیماری را افزایش دهند.
سیستم ایمنی بدن عملکرد قابل توجهی در دفاع از ما در برابر میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا دارد. اما گاهی اوقات این سیستم شکست می‌خورد و یک میکروب با موفقیت به بدن ما حمله و ما را بیمار می‌کند. با انجام اقداماتی می‌توانیم در این فرآیند مداخله و سیستم ایمنی بدن خود را تقویت کنیم.
چه راهکارهایی برای تقویت سیستم ایمنی بدن وجود دارد؟
سیستم ایمنی ما برای داشتن عملکرد مناسب، به تعادل و هماهنگی نیاز دارد. هنوز اطلاعات بسیاری وجود دارد که در مورد پیچیدگی‌ها و به هم پیوستگی پاسخ ایمنی نمی‌دانیم.
محققان در حال بررسی اثرات رژیم غذایی، ورزش، سن، استرس روانی و سایر عوامل بر پاسخ ایمنی هستند. در این میان، داشتن سبک زندگی سالم علاوه بر تقویت سیستم ایمنی، مزایای دیگری نیز دارد. پیروی از دستورالعمل‌های کلی سلامتی بهترین اقدامی است که می‌توانیم برای حفظ عملکرد طبیعی سیستم ایمنی بدن خود داشته باشیم. هر قسمت از بدن، از جمله سیستم ایمنی، با داشتن سبک زندگی سالم و رعایت موارد زیر تقویت می‌شود و بهتر عمل می‌کند:
نکشیدن سیگار
استفاده از رژیم غذایی سرشار از میوه و سبزیجات
ورزش منظم
داشتن وزن سالم
عدم مصرف الکل
داشتن خواب کافی
انجام اقدامات لازم برای جلوگیری از ابتلا به عفونت، مانند شستن مکرر دست‌ها و پخت کامل گوشت
تلاش برای به حداقل رساندن استرس
تزریق واکسن‌های لازم. واکسن‌ها باعث تقویت سیستم ایمنی در مقابل عفونت‌ها می‌شوند.
تقویت سیستم ایمنی بدن با تغذیه مناسب
مانند همه سیستم‌های بدن، اجزای سیستم ایمنی نیز نیاز به تغذیه خوب و منظم دارند. افراد دچار فقر و سوءتغذیه، در برابر بیماری‌های عفونی آسیب‌پذیرتر هستند.
کمبود ریزمغذی‌ها، مثل روی، سلنیوم، آهن، اسید فولیک و ویتامین‌های A، C و E بر پاسخ‌های ایمنی اثر می‌گذارد.
به استثنای برخی موارد، بهتر است ویتامین‌ها و مواد معدنی مورد نیاز خود را به جای مکمل، از رژیم غذایی دریافت کنیم. در زیر به اختصار به برخی از ویتامین‌ها و مواد معدنی که نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی دارند، اشاره شده است:
ویتامین سی (C)
ویتامین C ممکن است به پیشگیری از عفونت یا کوتاه شدن مدت زمان آن کمک کند. مرکبات یکی از منابع شناخته شده ویتامین سی هستند، اما منابع خوب دیگری نیز برای این ویتامین وجود دارد:
اسفناج
کلم پیچ
فلفل دلمه‌ای
کلم بروکلی
توت فرنگی
ویتامین C موجود در بسیاری از غذاها، بیشتر افراد را از مصرف مکمل بی‌نیاز می‌کند، مگر اینکه پزشک مصرف این مکمل‌ها را توصیه کند. بهتر است قبل از مصرف هر گونه مکمل ویتامین C با پزشک خود مشورت کنیم.
ویتامین ای (E)
ویتامین E یک آنتی‌اکسیدان قوی است و می‌تواند به بدن ما در مقابله با عفونت کمک کند. این ویتامین، که در نزدیک به ۲۰۰ واکنش بیوشیمیایی بدن نقش دارد، برای عملکرد طبیعی سیستم ایمنی بسیار مهم است. مواد غذایی زیر منبع خوبی برای دریافت ویتامین E کافی به حساب می‌آیند:
بادام
بادام زمینی/کره بادام زمینی
تخمه آفتابگردان
روغن‌هایی مانند روغن آفتابگردان و روغن سویا
فندق
ویتامین آ (A)
ویتامین آ A نقش مهمی در مبارزه با عفونت دارد. منابع ویتامین A عبارتند از:
هویج
سیب‌زمینی شیرین
کدو تنبل
کدو حلوایی
طالبی
سبزیجات با برگ سبز تیره
ویتامین دی (D)
این ویتامین که با تابش آفتاب به پوست در بدن ساخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین و موثرترین مواد مغذی برای تقویت سیستم ایمنی است. مواد غذایی محدودی که به عنوان منابع این ویتامین به حساب می‌آیند عبارتند از:
ماهی سالمون
ماهی خال مخالی
ماهی تن
ساردین
شیر، آب پرتقال و غلات غنی شده با ویتامین دی
هرچند که به طور کلی بهتر است بیشتر ویتامین‌های مورد نیاز خود را از منابع غذایی دریافت کنیم، اما ویتامین دی (D) از این قاعده مستثنی است. می‌توانیم با پزشک خود در مورد لزوم مصرف مکمل ویتامین دی مشورت کنیم.
فولات/ اسید فولیک
فولات شکل طبیعی و اسید فولیک شکل مصنوعی ویتامین ب۹ است که اغلب به دلیل فواید سلامتی به غذاها اضافه می‌شود. برای دریافت فولات بیشتر، می‌توانیم لوبیا، عدس و سبزیجات برگ سبز بیشتری را به رژیم غذایی خود اضافه کنیم. آووکادو یکی دیگر از منابع خوب این ویتامین است. بسیاری از خوراکی‌ها، مانند ماکارونی و نان، نیز با اسید فولیک غنی می‌شوند.
آهن
آهن کمک می‌کند تا اکسیژن لازم به سلول‌های بدن برسد و در بسیاری از فرآیندهای سیستم ایمنی نقش دارد. این ماده به اشکال مختلف در دسترس است. بدن راحت‌تر می‌تواند آهن هِم (آهن موجود در محصولات حیوانی) را جذب کند. موارد زیر به عنوان منابع خوب آهن هِم به حساب می‌آیند:
گوشت قرمز
مرغ
بوقلمون
کنسرو ساردین
کنسرو ماهی تن سبک
اگر گیاهخوار باشیم موارد زیر منابع خوبی برای آهن به حساب می‌آیند:
لوبیا
کلم بروکلی
کلم پیچ
غلات غنی شده با آهن
سلنیوم
به نظر می رسد سلنیوم تأثیر زیادی بر سیستم ایمنی داشته و برای پیشگیری از عفونت‌ها مهم باشد. غذاهای حیوانی بهترین منبع برای این ماده هستند.
زینک (روی)
روی برای ساخت سلول‌های جدید سیستم ایمنی لازم است. این ماده عمدتاً در غذاهای حیوانی یافت می‌شود، اما در برخی از غذاهای گیاهی مانند لوبیا، نخود و نیز ماست وجود دارد.
بیشتر بخوانید: مواد معدنی مورد نیاز بدن کدامند؟
تقویت سیستم ایمنی و سن
با افزایش سن، توانایی پاسخ ایمنی ما کاهش می‌یابد، که به نوبه خود باعث بروز بیشتر عفونت‌ها و سرطان‌ها می‌شود. به موازات افزایش امید به زندگی، بیماری‌های مرتبط با سالمندی نیز بیشتر شده است.
نتیجه بسیاری از مطالعات نشان داده است که در مقایسه با افراد جوان‌تر، احتمال ابتلای سالمندان به بیماری‌های عفونی و مهم‌تر از آن، مرگ در اثر این بیماری‌ها بیشتر است.
همین اثر در پاسخ به واکسیناسیون نیز دیده شده است و بدن سالمندان در پاسخ به واکسن ایمنی کمتری ایجاد می‌کند.
به نظر می‌رسد بین تغذیه و وضعیت سیستم ایمنی در سالمندان ارتباط وجود دارد. سوءتغذیه ریزمغذی‌ها، که در آن فرد دچار کمبود برخی ویتامین‌های ضروری و مواد معدنی است که از رژیم غذایی یا از طریق مصرف مکمل به‌دست می‌آیند، ممکن است در افراد مسن رخ دهد، زیرا سالمندان کمتر غذا می‌خورند و اغلب تنوع رژیم غذایی کمتری دارند. به همین دلیل لازم است در رابطه با لزوم مصرف مکمل در دوره سالمندی با پزشک خود مشورت کنیم.
تقویت سیستم ایمنی و ورزش
ورزش منظم یکی از ارکان زندگی سالم است، چرا که سلامت قلب و عروق را بهبود می‌بخشد، فشار خون را کاهش می‌دهد، به کنترل وزن کمک و از ما در برابر انواع بیماری‌ها محافظت می‌کند. درست مانند رژیم غذایی سالم، ورزش نیز می‌تواند به سلامت عمومی و در نتیجه داشتن سیستم ایمنی سالم کمک کند.
