آنچه در این مطلب می‌خوانیم:
نقش آهن در کارکرد مغز
فقر آهن و دستگاه عصبی جنین و کودک
فقر آهن و اختلال کارکرد مغز در بزرگسالان
فقر آهن و خستگی
“خیلی خیلی خسته‌ام. تمام مدت! هر روز!” شاید شما هم این جملات را شنیده‌اید یا خودتان تجربه کرده‌اید.
فقر آهن ممکن است عامل خستگی، عدم تمرکز، اضطراب و افسردگی باشد.
در نوشتار زیر به بررسی تأثیر آهن روی کارکرد درست مغز می‌پردازیم و نقش فقر آهن در ایجاد علائم خلقی و ذهنی را بر اساس اطلاعات معتبر علمی پزشکی بیان می‌کنیم.
نقش آهن در کارکرد مغز
آهن یک عنصر حیاتی برای بسیاری از اعضای بدن است.
آهن به‌صورت فعال در بسیاری از فعالیت‌های طبیعی بدن نقش دارد: انتقال اکسیژن، تنفس سلول‌ها، تولید انرژی، رشد و نمو سلول‌ها، تولید DNA (ماده اصلی موجود در هسته سلول‌های بدن) و بسیاری از کارهای دیگر.
غلطت آهن در مغز انسان حدود ۲۳ میلی‌گرم در ۱۰۰ میلی‌گرم است درحالی‌که این عدد در کبد بسیار کمتر و فقط ۱۳ است که اهمیت آهن در کارکرد مغز را نشان می‌دهد .
به‌عبارت‌دیگر، مغز هم به‌عنوان یک عضو فعال بدن برای انجام بسیاری از امور طبیعی، به میزان آهن بدن حساس است.
کاهش یا افزایش میزان آهن بدن و درنتیجه مغز سوخت‌وساز سلول‌های عصبی، ارتباط این سلول‌ها با یکدیگر، ساخت پوششی به نام میلین برای افزایش سرعت انتقال پیام در سلول‌های عصبی، و تولید مواد انتقال‌دهنده سیگنال عصبی (یا نوروترانسمیتر) را در مغز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
بدین ترتیب فقر آهن با ایجاد اختلال در کارهای طبیعی مغز، باعث اختلال در شناخت (شامل حافظه و یادگیری) و تغییر رفتار اجتماعی و خُلق افراد می‌شود.
وقتی کسی دچار کم‌خونی فقر آهن است، یعنی به دلیل کمبود آهن در بدن، هموگلوبین در گلبول‌های قرمز خون او کاهش‌یافته است.
در برخی افراد علی‌رغم اینکه کم‌خونی فقر آهن نمی‌بینیم، اما سطح ذخیره آهن آن‌ها پایین‌تر از حد انتظار است. این افراد بدون این که کم‌خونی داشته باشند، دچار فقر آهن هستند.
سطح فریتین در آزمایش خون مهم‌ترین شاخص تعیین وضع ذخیره آهن در بدن است.
فقر آهن و دستگاه عصبی جنین و کودک
تأثیر آهن بر دستگاه عصبی و مغز از دوران جنینی آغاز می‌شود.
سطح آهن جنین به‌شدت تحت تاثیر سطح آهن خانم باردار قرار دارد.
پژوهش‌های علمی متعددی تاثیر تغذیه زن باردار و میزان متناسب آهن بدن را بر کاهش احتمال مشکلات ذهنی و اختلالات یادگیری در آینده نوزادی که متولد می‌شود، نشان داده‌اند.
شدت و مدت فقر آهن در زن باردار ممکن است مشکلات مختلفی را برای دستگاه عصبی جنین، گاهی فقط در دوران کودکی و گاهی برای همیشه ایجاد کند.
فقر آهن در دوران کودکی بسیار شایع است و تحقیقات گوناگون علمی نشان می‌دهند که فقر آهن کودک، همراه با کم‌خونی یا بدون کم‌خونی، تأثیر منفی بر حافظه و یادگیری، رفتار، خُلق و تکامل حرکتی کودک دارد.
شناخت فقر آهن، حتی بدون کم‌خونی، در دوران کودکی اهمیت زیادی دارد؛ زیرا آهن تأثیر مستقیمی بر تکامل دستگاه عصبی دارد و فقر آهن بر سلامت روانی و قدرتِ شناختی (حافظه و یادگیری) افراد، گاهی تا پایان عمر تاثیر منفی می‌گذارد.
فقر آهن و اختلال کارکرد مغز در بزرگسالان
بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، فقر آهن شایع‌ترین نوع کمبود غذایی جهان است و حدود ۲ میلیارد انسان با این کمبود مواجه هستند و متأسفانه این رقم همچنان سیر صعودی دارد.
فقر آهن با علائم متعدد جسمی و روانی همراه است.
مهم‌ترین علائم فقر آهن عبارت‌اند از: خستگی، بی‌قراری، منگی، ضعف دستگاه ایمنی بدن، کاهش کارایی و فعالیت فرد، تغییرات هورمونی، افسردگی، اضطراب و اختلالات شناختی.
مغز ما فرماندهی و رهبری خُلق، احساسات، ذهن و به‌طور خلاصه، سلامت روانی‌مان را بر عهده دارد.
فقر آهن با شیوع بیشترِ خستگی مزمن، مشکلات تمرکز و کاهش توجه، خُلق افسرده یا اضطراب همراهی دارد. همچنین کسانی که دچار فقر آهن هستند، درمجموع سلامت روانی کمتر و کیفیت زندگی پایین‌تری گزارش کرده‌اند.
پژوهش‌های علمی بسیار زیادی منتشرشده‌اند که نشان می‌دهند برخی اختلالات خواب، سندروم پای بی‌قرار، علائم افسردگی و همچنین اضطراب در افراد دچار فقر آهن بیشتر دیده می‌شود.
همچنین در برخی مطالعات پزشکی، افرادی که سطح فریتین خون پایین‌تری (ذخیره آهن کمتری در بدن) یعنی همان فقر آهن داشته‌اند، کاهش فعالیت جنسی خود را گزارش داده‌اند.
فقر آهن و خستگی
خستگی مزمن در ۷ تا ۴۵ درصد افراد در جوامع گوناگون دیده می‌شود. خستگی در زنان شایع‌تر از مردان است.
افراد دچار کم‌خونی فقر آهن به کاهش توان جسمی و خستگی مزمن دچار هستند و هرچه شدت کم‌خونی در آن‌ها بیشتر باشد، خستگی شدیدتر است.
افرادی هم هستند که کم‌خونی فقر آهن ندارند اما مبتلا به فقر آهن هستند؛ یعنی ذخیره آهن بدن آن‌ها (که عمدتاً با آزمایش فریتین خون مشخص می‌شود) با وجودی که در محدوده طبیعی قرار دارد، ولی زیاد نیست.
پژوهش‌های متعدد علمی نشان داده‌اند که درصد بیشتری از این افراد دچار خستگی هستند و در صورت عدم دریافت آهن از راه تغذیه یا مکمل آهن شاید دچار افسردگی یا اضطراب هم بشوند.
بر اساس برخی از این مطالعات، مصرف مکمل آهن توسط این افراد با افزایش ذخیره آهن بدن، باعث کاهش خستگی در آن‌ها شده است.
جالب است بدانید که برخی از پژوهشگران بر پایه شواهد علمی این مطالعات انجام‌شده، دو پیشنهاد مهم مطرح کرده‌اند:
برای بررسی سطح آهن بدن، علاوه بر هموگلوبین خون حتماً سطح فریتین هم اندازه‌گیری شود.
شاید بهتر باشد به لحاظ علائم مغزی و ذهنی عدد بالاتری به عنوان عدد طبیعی برای فریتین در نظر گرفته شود.
یادمان باشد فقط عدد آزمایش مهم نیست و اطلاعات پزشکی هر فرد بر تفسیر آزمایش تأثیر می‌گذارد؛ به همین دلیل، تفسیر همه نتایج آزمایشگاهی بر عهده پزشک معالج است.
برای مصرف مکمل آهن بهتر است با دکتر داروساز یا پزشک مشورت کنیم.
