آزمایش مایع مغزی نخاعی، تستی است که برای تشخیص شرایطی که بر سیستم عصبی مرکزی تاثیر می‌گذارند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. کاربردهای آزمایش مایع مغزی نخاعی مختلف است و برای بیماری‌های مختلفی توصیه می‌شود.
مایع مغزی نخاعی چیست؟ (CFS)
مایع مغزی نخاعی مایع شفافی است که بیشتر در بطن‌های مغز تولید می‌شود. مغز و نخاع سیستم عصبی مرکزی (CNS) را تشکیل می‌دهند، این مایع سیستم عصبی را احاطه کرده و از این بخش محافظت می‌کند. روزانه حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلی لیتر منبع مایع مغزی نخاعی شفاف و آبکی در بطن‌های مغز ایجاد می‌شود. مایع به طور مداوم در گردش است و سپس جذب خون می‌شود.
این مایع عملکردهای مختلفی دارد، از مغز محافظت می‌کند و می‌تواند مواد مضر، از جمله داروها را حذف کند. مایع مغزی نخاعی به حفظ فشار در حفره جمجمه و کانال نخاعی در سطوح ثابت کمک می‌کند. همچنین هورمون‌ها را از جایی که تولید می‌شود به قسمت‌هایی از مغز که در آن مورد نیاز است، منتقل می‌کند.
سد خونی مغزی
مغز و جریان خون با سد خونی مغزی از هم جدا می‌شوند. این سد مانع از حرکت مولکول‌های بزرگ، سموم و بیشتر سلول‌های خونی از خون به مغز می‌شود. نخاع و جریان خون نیز دارای سد خونی نخاعی هستند. اگر فردی دارای بیماری‌ای باشد که بر سیستم عصبی مرکزی تاثیر می‌گذارد و سد خونی مغزی را مختل می‌کند، معمولا با تغییر در ترکیب مایع نخاعی قابل تشخیص است. پزشک در طی عملی به نام سوراخ کمری، نمونه‌ای از مایع کمر فرد را جمع آوری می‌کند و نتیجه را اعلام می‌کند.
علائمی که بر سیستم عصبی مرکزی تاثیر می‌گذارند
- تغییر در هوشیاری و وضعیت روانی
- سردردهای ناگهانی، شدید یا مداوم
- گیجی، توهم یا تشنج
- حالت تهوع
- حساسیت به نور
- بی حسی یا لرزش
- سرگیجه
- مشکلات گفتاری
- مشکلات راه رفتن
- نوسانات خلقی و افسردگی
کاربرد آزمایش مغزی نخاعی
- اختلالات خود ایمنی، مانندام اس و سندرم گلین باره، می‌تواند منجر به واکنش التهابی شود که با وجود اتوآنتی بادی‌ها، در مایع مغزی نخاعی قابل تشخیص است.
- به علاوه، پزشکان می‌توانند سرطان‌های خاصی از جمله سرطان خون را شناسایی کنند. زیرا آزمایش مایع مغزی نخاعی می‌تواند تعداد گلبول‌های سفید خون را آشکار کند.
- پزشکان از این آزمایش برای بررسی تومورهای سرطانی اولیه و متاستاتیک در دستگاه عصبی مرکزی استفاده می‌کنند.
- همچنین آزمایش CSF می‌تواند با اندازه‌گیری سطح آمیلوئید بتا ۱-۴۲ (Aß۱-۴۲) و پروتئین‌های p- و t-tau، بیماری آلزایمر را تشخیص دهد.
- برای بیماری‌های عفونی که باعث ایجاد مننژیت و انسفالیت می‌شوند، پزشکان از آزمایش مغزی نخاعی استفاده می‌کنند تا بفهمند علت، ویروس، قارچ، باکتری یا ناشی از انگل است که بر روند درمان تاثیر می‌گذارد.
نحوه انجام آزمایش مغزی نخاعی
اگر پزشک مشکوک شود که فرد مبتلا به نوعی بیماری است که بر سیستم عصبی مرکزی تاثیر می‌گذارد، یا این‌که سرطان ممکن است به این سیستم سرایت کرده باشد، ممکن است به فرد پونکسیون کمری یا سوراخ کمری را پیشنهاد بدهد. پزشکان معمولا روی فردی که هنوز در وضعیت جنینی دراز کشیده است، یک سوراخ کمری ایجاد می‌کنند.
وی پوست کمر فرد را تمیز کرده و بی حسی موضعی تزریق می‌کند. وقتی کمر بی‌حس شد، پزشک یک سوزن توخالی را در کانال نخاعی (حاوی نخاع) بین دو مهره وارد می‌کند. سپس قبل از بیرون آوردن سوزن، نمونه های مایع مغزی نخاعی را در ویال‌های استریل جمع‌آوری می‌کند. سپس از پانسمان و فشار استریل برای بستن زخم استفاده می‌کند. این روش معمولا حدود ۳۰ دقیقه به طول می‌انجامد و ممکن است کمی حس ناراحتی را در بیمار به وجود آورد.
نتایج آزمایش مغزی نخاعی
مایع مغزی نخاعی که در طول سوراخ کمری جمع‌آوری می‌شود، حاوی پروتئین و گلوکز است و همچنین ممکن است حاوی گلبول‌های سفید خون باشد. برای تشخیص هرگونه اختلال در جریان طبیعی مایع یا آسیب به سد خونی مغزی، مورد بررسی قرار می‌گیرد. آزمایشات اولیه انجام شده بر روی سیستم مرکزی اولیه شامل موارد زیر است:
- رنگ، وضوح و فشار در حین جمع آوری
- سطح پروتئین
- سطح گلوکز
- تعداد کل سلول‌های موجود
- تعداد انواع مختلف سلول‌های موجود
- در صورت مشکوک بودن به عفونت
بسته به نتایج آزمایش و علائم و نشانه‌هایی که فرد تجربه کرده است، احتمالا پزشک آزمایش‌های بیشتری را انجام دهد. این‌ها به ۴ دسته گسترده تقسیم می‌شوند:
- ویژگی‌های فیزیکی: این موارد شامل اندازه‌گیری فشار جریان سیستم عصبی مرکزی و بررسی طبیعی بودن رنگ و قوام است.
- آزمایشات شیمیایی: این آزمایش مواد شیمیایی موجود در سیستم عصبی را شناسایی یا اندازه‌گیری می‌کند، از جمله سطح پروتئین و گلوکز که معمولاً با غلظت آن‌ها در خون ارتباط دارد.
- تعداد و افتراق سلول‌ها: هر سلول موجود ممکن است در زیر میکروسکوپ شمارش و شناسایی شود.
- آزمایشات بیماری‌های عفونی: در صورت مشکوک بودن به عفونت، آزمایش‌های متعدد می‌تواند میکروارگانیسم‌ها را شناسایی کند.
خطرات و ملاحظات آزمایش مغزی نخاعی
برخی از افراد بین ۲۴ تا ۴۸ ساعت پس از عمل دچار سردرد می‌شوند. این درد گاهی به عنوان یک درد مبهم یا ضربان‌دار در قسمت جلوی سر به وجود می‌آید که ممکن است به گردن و شانه‌ها سرایت کند. داروهای بدون نسخه می‌توانند به کاهش درد کمک کنند، اما اگر درد شدید یا همراه با بیماری و استفراغ باشد، باید به دنبال مراقبت‌های پزشکی باشید.
جهت کاهش خطر ایجاد سردرد، پس از سوراخ شدن کمر از فرد خواسته می‌شود که بی سر و صدا به پشت بخوابد و ۱ تا ۲ ساعت پس از عمل سر خود را بلند نکند. سوراخ کمری در زیر انتهای نخاع ایجاد می‌شود که رشته‌های کوچک عصبی در آن وجود دارند. گاهی اوقات سوزن می‌تواند با یک ورید کوچک تماس پیدا کند و باعث ضربه شود. اگر این اتفاق بیفتد، ممکن است مقدار کمی خون در یک یا چند نمونه نشت کند که شاید نتایج را تحت تاثیر قرار دهد.
برخی از افراد در ناحیه‌ای که عمل انجام شده است درد کمر را تجربه می‌کنند، در حالی که برخی دیگر نیز ممکن است در پشت پاهای خود احساس درد کنند. پزشکان معمولا مسکن‌های بدون نسخه را توصیه می‌کنند و این درد طی چند روز کاهش می‌یابد. همچنین به دلیل جمع شدن مقدار کمی مایع در زیر پوست، احتمال دارد فرد دچار کبودی و تورم شود. این امر بدون درمان برطرف می‌شود.
